Адабиёти пурғановати тоҷик, ки сарвати бебаҳои хазинаи маънавии башарият аст, беш аз ҳазор сол бо панду андарз ва афкори иҷтимоию ирфонӣ волотарин эҳсоси одамиро тарбия менамояд. Вале решаҳои ин адабиёт ба қаъри таърих амиқтар фурӯ рафтаанд. Пайдоиши адабиёти тоҷик аз замони Куруш оғоз ёфта, дар замонҳои Дориюшу Хашиёршоҳ, Ардашеру Шопур, Анушервону Кисро идома ёфтааст. Бо номҳои адабиёти паҳлавӣ, дарӣ, форсӣ, тоҷикӣ маъруфу машҳур аст.
Ин адабиёт аллаи модар, афсонаи момо, панди бобо, насиҳати падар, маслиҳати дӯст ва амсоли инҳоро дарбар мегирад. Тору пуди адабиёти мо аз андарз иборат аст. Аз «АВЕСТО»-и китоби муқаддаси оини зардуштӣ, то «Андарзи кӯдакон»-у «Андарзи Озарбади Меҳраспандон», «Андарзи доноён»-у «Андарзи Анушервон», «Ёдгори Зарирон»-у «Дарахти Асурӣ », «Хватайнамак»-у «Калила ва Димна». Баъдтар ин анъана дар осори Одамушшуаро Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ, хамосасаро Абулқосим Фирдавсӣ, Шайхурраис ибни Сино, Ҳаким Носири Хусрав, маликушшуаро Унсурӣ, шайх Аттори Валӣ, Ҳаким Саноӣ, Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣ, Шайх Саъдӣ, Хоҷа Ҳофиз (ин номгӯро метавон хело идома дод) давом ёфта, рушд намудааст. Ягон қавми дунё дар ин бобат ба халқи тоҷик баробарӣ карда наметавонад.
Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣ мефармояд:
Дӣ Шайх бо чароғ ҳамегашт гирди шаҳр,
К-аз деву дад малуламу инсонам орзӯст.
Инсон маҳсули тарбият аст. Тарбияти ҳарлаҳзаина, ҳарсоата ва ҳаррӯза. Қавли Шайх Саъдиро ба хотир биёрем:
Одамиро агар тарбият накунӣ,
То ба садсолагӣ расад харе бошад.
Тарбия натиҷаи афкори мардум аст, ки тӯли асрҳо аз таҷрибаи зиндагӣ ҳосил шудааст ва бузургони мо онро дар китобҳо дарҷ намудаанд, ки мо адабиёташ меномем. Маънои истилоҳи «адабиёт» ҷамъи адаб аст. Ба ҳамагон маълум аст, ки адаб хислати инсон аст. Пас адабиёт баёнгари хислатҳои инсонист, ба ин далел метавон гуфт, ки адабиёт китоби дарси зиндагӣ аст. Аз ин рӯ лозим меояд, ки онро ҳамвора варақ занем ва дурдонаҳои маънавиётро дарёбем.
Рӯдакии бузургвор фармуда:
Бирав, зи таҷрибаи рӯзгор баҳра бигир,
Ки баҳри дафъи ҳаводис туро ба кор ояд.
Таҷрибаи рӯзгор дар осори оламшумули шуарои мо таҷассум ёфтааст. Як худи «Қобуснома»-и Унсуралмаолии Кайковус, «Гулистон»-и Саъдӣ, «Баҳористон»-и Абдураҳмони Ҷомӣ, «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и Шамсиддини Шоҳин ҷамъбасти афкори тарбиявӣ аст, новобаста аз он, ки тамоми шоирони форсигӯй аз Рӯдакӣ то Лоиқи зиндаёд, асосан, ба ҳамин маќсад шеър гуфтаанд.
Саъдии бузургвор дар «Гулистон» оварда:
Муроди мо насиҳат буду гуфтем,
Ҳаволат бо Худо кардему рафтем.
Пас мақсади адабиёт панду андарз аст, дар маркази он дониш ҷойгир аст. Ҳазрати Расули Акрам(салли Аллоҳу алайҳи ва олиҳи вассалам) ҳадисе дорад: «Зи гаҳвора то гӯр дониш биҷӯй». Дар яке аз сураҳои китоби Каломуллоҳ, ки «Иқра» ном дорад (маънои «иқра»-бихон), вожаи хондан чунин тафсир ёфтааст. «Бихон то бидонӣ, биёмӯз то биёмўзонӣ, бинавис то ба дигарон бимонӣ».
Омӯхтани дониш кори ҳаррўза аст. Шахс агар аз омӯхтан монад, ҳамчун шахсият барҳам мехӯрад. Гуфтаи Саъдиро ба хотир меорем:
Чу инсонро набошад фазлу эҳсон,
Чӣ фарқ аз одамӣ то нақши девор.
Фазл дар сухан зоҳир мешавад, эҳсон дар амал. Одамиро аз суханаш мефаҳманд, ки дар кадом поя аст. Кадоме аз файласуфони Юнони қадим иброз намудааст: «Ту бо ман сухан бигӯ ва ман мегӯям, ки чӣ гуна кас ҳастӣ ». Дар ин бора Саъдии бузургвор фармуда:
То мард сухан нагуфта бошад,
Айбу ҳунараш нуҳуфта бошад.
Ҳар беша гумон мабар, ки холист,
Шояд ки паланг хуфта бошад.
Мартабаи шахсе, ки суханорову сухансанҷ, суханофару сухангӯ аст, баланд мебошад. Чунки сухан чизест, ки мо ҳар рӯз истифода мекунем, андешаҳоямонро иброз медорем, дили худро нишон медиҳем. Сухан силоҳи тавоно барои инсон аст, ки агар дуруст истифода намоӣ, қадр меёбӣ, вагарна беқадр хоҳӣ шуд.
Бӯшакур мегӯяд:
Сухан бифканад минбару дорро,
Зи сӯрох берун кашад морро.
Ё худ ҳамон Саъдӣ:
Забон дар даҳон, эй хирадманд, чист?
Калиди дари ганҷи соҳибҳунар.
Чу дар баста бошад, чӣ донад касе,
Ки ҷавҳарфурӯш аст, ё пиллавар.
Бузургони мо суханони волое гуфтаанд, ки дар зиндагии ҳаррӯзаи мо истифода мешаванд. Китобҳое ба монанди «Панду ҳикмат», «Суханҳои вирди забон»-и Абулқосим Лоҳутӣ, «Панду андарзҳо»-и Абдураҳмони Ҷомӣ, «Ҳазору як сухан»-и Ҳиҷозӣ, «Ҳикмати гузаштагон дар хизмати муосирон»-и М. Фозилов, «Ҳикмати се халқ » ва ғайра китобҳои рӯйимизии мардум аст, ки беҳтарин, волотарин, писандидатарин андешаҳоро ҷамъ овардааст, оид ба ҳама гуна касб ва ҳама гуна хислати одамист. Ин китобҳо ганҷинаи ҳикматҳост, сарвати бебаҳои маънавиёти инсонист. Агар сарвати табиӣ бо сарф кардан кам гардад, ин сарват зар қадар сарф намоем, ғанитар мегардад, чунки ин сарват ҳамеша бо мост ва дигар кас онро наметавонад бигирад. Ин хазина ҳамвора ҳамдам ва ҳампойи мост ва ҳар рӯз роҳи моро мунаввар мегардонад, ба дилҳо сурур ва ба чашмҳо нур мебахшад.
Хуллас, мо омӯзгорони фанни забон ва адабиёти тоҷикро лозим аст, ки баҳри рушду нумӯъ ва инкишофи ин ганҷи бебаҳо, ки сарф намуданаш дигарбора самар хоҳад овард, кӯшиш намоем. Баҳри таълими амалии адабиёти волои гузаштаву муосир тамоми фаҳмишу қуввати худро дар тарбияи шогирдон сарф намуда, онҳоро ба роҳи дурусти зиндагонӣ ҳидоят намоем.
Ба хотири пайвастагӣ бо тамаддуни башарӣ маънавият, рӯҳоният, илму дониш ва таҷрибаи таърихии аҷдодонамонро омӯхта, онро нигоҳ медорем ва нисбаташ эҳтиромгузорӣ менамоем.
Юсупова Нигина Сафаровна, омӯзгори кафедраи забонҳои коллеҷи техникии ДТТ ба номи академик М.Осимӣ
