Фурӯғи зоҳир аз ороиши ӯст,
Фароғи ботин аз осоиши ӯст.
Адаб маҷмӯаи ҳусну ҷамол аст,
Баҳоре дар камоли эътидол аст.
Бузургон адабро ҷавҳари ақлу хирад гуфтаанд. Инсон аз махлуқоти дигар бо ақлу хиради худ фарқ мекунад. Ба инсонҳо қабл аз ҳама аз рӯи тарзи сухан гуфтану ибрози назар намудан, яъне сатҳи муоширати ӯ баҳо додан мумкин аст. Муошират бошад, одобу қоидаҳои хоси худро дорад, ки ҳамагон бояд аз он бархурдор бошем. Тарбия дар ташаккули ақлу хирад аҳамияти ниҳоят калон дорад. Шахсе ки ақли солим дораду вале тарбия нодида, одобу фаросатеро нахоҳад дошт, ки онро ҳаёти имрӯзаи ҷомеа, муносибату муоширати одамон тақозо менамояд. Воқеан, одоб, рафтору гуфтори нек маҳсули ақлу хирад аст. Шахсе ки аз ақлу хирад орӣ аст, барои фикру андешаи оқилонаву шоиста қобилият надорад. Хислатҳои беҳтарини инсон – софдилӣ, вафодорӣ, ҳақгӯӣ, некиродагӣ ва амсоли инҳо маҳз аз чашмаи ақлу хирад ва дарку фаросат об мехӯранд. Ҳаким Фирдавсӣ дар ин маврид хеле бамаврид фармудааст:
Хирад афсари шаҳриёрон бувад,
Хирад зевари номдорон бувад.
Дар ҷомеа ҳар инсон дорои роҳу равиш, муносибат, одат ва хулқу атвори ба худ хос мебошад, ки бо ин роҳу равиш аз дигарон фарқ мекунад. Табиист, ки чунин роҳу равиш, хулқу атвор, одату гуфтор натиҷаи адаб, тарбия дар оила ва таъсири муҳиту ҷамъият мебошад.
Албатта, ҳар як падару модар бар он мекӯшад, ки фарзандони солим ва хубу боодобро ба воя расонад; онҳоро аз мушкилоти зиндагӣ ва нозукиҳои рӯзгор огоҳ сохта, ба ҳаёти мустақилона ҳидоят кунад. Ҳамчунин баробари ба синни балоғат расидани фарзанд ба онҳо ҳамсарони муносиб интихоб намуда, бо бунёди оилаи нав қарзи падариву модариро иҷро мекунанд.
Ҷон дар тани марди беадаб ларзон аст,
Сад ҷон бидиҳӣ, адаб харӣ, арзон аст.
Аз беадабӣ касе ба мақсад нарасид,
Зеро ки адаб тоҷи сари мардон аст.
Хоксорӣ, фурӯтанӣ яке аз хислатҳои беҳтарини инсон мебошад. Ҷавонон бояд хислатҳои ростқавлӣ, садоқат ва эҳтиромро дар худ парваранд. Амалу рафтори худро идора карда тавонанд. Одами хоксор ҳеҷ гоҳ касеро таҳқир намекунад ва худро аз касе боло намедонад.
Баъзан мушоҳида мешавад, ки ҷавонписарон нисбат ба духтарон муносибати дағал мекунанд. Номашонро нагирифта ба онҳо лақаб мегузоранд. Бо рафтору амали хеш бартарии худро намоиш доданӣ мешаванд, ки ин аз беадабию бетарбия будани онҳо шаҳодат медиҳад.
Гоҳо духтарон ҳам нисбат ба писарон чунин рафторро раво мебинанд. Агаp духтару писаре бо ҳам муносибати дӯстона дошта бошанд, онҳоро таъна ва масхара мекунанд, ки ин амал ҳам нишонаи беадабист.
Ҳама корат ба қадри хеш бояд.
Зи қадри худ на кам, на беш бояд,ӯ
Ба ин мизон, агар худро бисанҷӣ,
Наранҷанд аз туву худ ҳам наранҷӣ
Бешубҳа, ҳар ҷо ки адаб аст, оромиву субот ва пешрафту нумӯъ низ ба миён меояд. Аз ин хотир адаб роҳнамоӣ зиндагӣ буда, онро ҳамчун чароғаки раҳнамо ба низоми муайян медарорад. Бинобар ин дар оилае, ки одоб бошад, шодиву нишот низ ҳукм меронад. Дар ингуна хонадон мудом файзу барака ҳукм меронад. Нисбати ин хонадон шахсони дигар бо ҳавас менигаранд. Зеро фарогирии адаб ба худи инсон вобаста аст. Дар ин бора қиссае ҳаст: «Луқмони ҳакимро пурсиданд:
– Адаб аз кӣ омӯхтӣ?
Гуфт: Аз беадабон. Ҳар чӣ аз эшон дар назарам нописанд омад, парҳез кардам».
Гулов Наврӯз Сироҷиддинович – ассистенти кафедраи математика ва информатика
